Het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) was ooit bedoeld als een uitvoerend lichaam. Een organisatie die, binnen heldere politieke kaders, de opvang van asielzoekers organiseert.
Vandaag de dag lijkt het COA echter een parallel bestuur geworden: het neemt beslissingen met een sterk politiek karakter, zonder noemenswaardige controle of transparantie.
Terwijl ministers debatteren en gemeenteraden vergaderen, schuiven het COA en burgemeesters stilletjes AZC’s naar binnen. En de burger? Die mag het in de krant lezen.
Wat hier speelt, is geen uitvoeringsvraagstuk meer, het is een fundamenteel democratisch probleem.
De kern van het probleem ligt in het doorgeschoten mandaat. In juridische zin is het COA een zelfstandig bestuursorgaan (zbo), wat betekent dat het, onder toezicht van de minister, zelfstandig beslissingen mag nemen over de uitvoering van beleid.
Dat is werkbaar zolang het bij uitvoeringszaken blijft: opvanglocaties beheren, logistiek verzorgen, welzijnsprogramma’s coördineren.
Maar wanneer het COA op eigen initiatief begint te bepalen waar een AZC komt, wanneer, en zonder voorafgaande inspraak van de gemeenteraad of bewoners, dan is de grens tussen uitvoering en beleid allang overschreden.
Sterker nog: in de praktijk ontstaan er informele ‘een-tweetjes’ tussen COA-functionarissen en burgemeesters.
In het geniep wordt een deal gesloten: de burgemeester stemt in, de gemeenteraad wordt pas daarna geïnformeerd.
De bewoners horen het uit de media, of pas wanneer de hekken al geplaatst zijn. Alles onder het mom van ‘urgentie’ en ‘noodopvang’.
Maar nood mag nooit een vrijbrief zijn om democratische procedures terzijde te schuiven.
Dat is niet alleen bestuurlijk kwalijk, het is ook juridisch problematisch. De Algemene wet bestuursrecht eist participatie, openheid en zorgvuldigheid.
De Grondwet en internationale verdragen beschermen de burger tegen besluitvorming zonder inspraak, zeker als het gaat om iets met zo’n directe impact op de leefomgeving.
Dat een zelfstandig bestuursorgaan op deze schaal zonder politieke rugdekking ingrijpt in lokale gemeenschappen, zou in een rechtsstaat op zijn minst vragen moeten oproepen. Maar de stilte is oorverdovend.
De ironie is dat dit alles gebeurt in naam van draagvlak. Door besluitvorming te versnellen en burgerparticipatie te omzeilen, hoopt men verzet te voorkomen.
In werkelijkheid wordt het tegendeel bereikt: burgers voelen zich genegeerd, gemeenteraden buitenspel gezet, en het vertrouwen in zowel het COA als de politiek brokkelt verder af.
De oproep tot spreiding wordt niet als gerechtvaardigd beleid beleefd, maar als een dictaat van bovenaf.
Niemand betwist de urgentie van goede opvang. Maar urgentie mag nooit de reden zijn om de democratische rechtsorde buitenspel te zetten.
Wat nodig is, is herijking: het COA moet terug naar zijn kernrol als uitvoerder, onder democratisch toezicht, met verplichte transparantie en participatie.
Burgemeesters moeten hun legitimiteit niet verliezen door in achterkamertjes beleid te maken met uitvoeringsinstanties. En de burger heeft recht op meer dan een informatieavond achteraf.
De vraag is niet of we asielzoekers moeten opvangen. De vraag is: hoe we dat doen, en wie daarover beslist.
In een rechtsstaat hoort dat antwoord altijd te beginnen bij de democratie. En niet bij een zelfstandig bestuursorgaan met een carte blanche.